नवी दिल्ली : भारतातील नवीन संसद भवनाच्या उद्घाटनास अवघे काही दिवस उरले आहेत. या नवीन संसद भवनात ब्रिटीश सरकारने भारताला सत्ता हस्तांतरित करण्याचे प्रतीक म्हणून देशाचे पहिले पंतप्रधान जवाहरलाल नेहरू यांना सुपूर्द केलेला पवित्र ‘राजदंड’ (सेंगोल) बसवण्यात येणार आहे. केंद्रीय गृहमंत्री अमित शहा यांनी ही घोषणा केली आहे. त्याचवेळी भाजप अध्यक्ष जेपी नड्डा यांनी पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांचा नवीन संसद भवनात पवित्र राजदंड बसवण्याचा निर्णय ऐतिहासिक असल्याचे म्हटले आहे. राजदंड एखाद्याच्या देशावर राज्य करण्याचा सर्वोच्च नैतिक अधिकार दर्शवतो. देशवासीयांसाठी सेंगोलचे महत्त्व जाणून पंतप्रधानांनी त्याचे वैभव पुन्हा वाढवण्याचा प्रयत्न केला आहे.
ब्रिटीश सरकारने सत्ता हस्तांतरणाचे प्रतीक म्हणून हे सेंगोल भारताच्या स्वाधीन करण्याची कहाणीही खूप रंजक आहे. देशाला स्वातंत्र्य मिळण्यासाठी एकच औपचारिकता उरली होती. त्यामुळेच भारताचे शेवटचे व्हाईसरॉय लॉर्ड माउंटबॅटन यांनी पंतप्रधानपदासाठी नामांकन झालेल्या जवाहरलाल नेहरूंना एक विचित्र प्रश्न विचारला होता. त्यांनी नेहरूंना विचारले, “सत्ता हस्तांतरणाच्या वेळी तुम्हाला काय आवडेल?” कोणतेही विशेष चिन्ह किंवा विधी पाळाल? काही असेल तर सांगा!” या प्रश्नावर नेहरू चांगलेच गोंधळले. त्यांना काहीच समजत नव्हते.
चोल वंशाच्या राजांशी आहे संबंध
या गोंधळात नेहरूंनी त्या काळातील काही ज्येष्ठ नेत्यांचा सल्ला घेतला. मग नेहरूंनी त्याची जबाबदारी सी. राजगोपालचारी यांच्याकडे सोपवली. सी. राजगोपालाचारी यांनी त्यावेळच्या भारतातील प्राचीन चोल साम्राज्याच्या प्रतीकाविषयी सांगितले, ज्यामध्ये जेव्हा सत्ता एका राजाकडून दुसऱ्या राजाकडे जाते, तेव्हा राजपुरोहित राजदंड देऊन त्याची अंमलबजावणी करत असत. तमिळ हस्तलिखितात त्या चिन्हाचा उल्लेख आहे. राजेंद्र प्रसाद आणि इतर नेत्यांशी सल्लामसलत करून नेहरूंनी त्या चिन्हाला सहमती दर्शवली.
चेन्नईच्या ज्वेलर्सनी केली निर्मिती
चोल राज घराण्यासारख्या चिन्हावर एकमत झाल्यानंतर आता तो राजदंड बनवण्याचे आव्हान होते. सी राजगोपालाचारी यांनी या कामासाठी तंजोरच्या धार्मिक मठाशी संपर्क साधला. त्यांच्या सूचनेवरून चेन्नईच्या ज्वेलर्सना हे सेंगोल बनवण्याची ऑर्डर देण्यात आली. 5 फुटांचे हे चिन्ह चांदीचे होते, ज्यावर सोन्याचा थर लावला होता. न्यायाचे प्रतीक असलेल्या या चिन्हाच्या वर नंदीची आकृती बनवण्यात आली होती. सेंगोल तयार झाल्यावर ते माउंटबॅटनला देण्यात आले, परंतु माउंटबॅटनने ते पुजाऱ्यांना परत केले आणि गंगाजलाने शुद्ध केल्यानंतर ते पंडित नेहरूंना देण्यात आले. अशा प्रकारे सेंगोल या पवित्र चिन्हाने भारत पारतंत्र्यातून मुक्त झाला. असेच सेंगोल आता पंतप्रधान नरेंद्र मोदी संसदेच्या नवीन इमारतीत बसवणार आहेत. संसदेच्या या नवीन इमारतीमध्ये लोकसभा सभागृहात अध्यक्षांच्या आसनाच्या वर हे चिन्ह लावले जाईल.
स्वातंत्र्यानंतर विस्मृतीत गेले सेंगोल
आता प्रश्न पडतो की इतकी वर्षे सेंगोलचे काय झाले? कुठे ठेवले होते? एवढ्या वर्षांनी सरकारला हेच कसे लक्षात आले? आणि नवीन संसदेत ठेवण्यासाठी का निवडले गेले? मिळालेल्या माहितीनुसार, सेंगोल हे स्वातंत्र्याच्या वेळी सत्ता हस्तांतरणाचे पवित्र प्रतीक मानले जात होते, परंतु स्वातंत्र्यानंतर नेहरू बहुधा सत्ता आणि प्रशासनात अडकले आणि हे सेंगोल धूळीत पडले होते. त्याला दिल्लीतही स्थान मिळाले नाही. ते दिल्लीहून अलाहाबादला पोहोचले आणि तेही नेहरूंच्या वडिलोपार्जित निवासस्थानी म्हणजेच आनंद भवनात ठेवण्यात आले. म्हणजेच देशाच्या अभिमानाचे प्रतीक असलेले चिन्ह नेहरूंची वैयक्तिक मालमत्ता बनली आणि ती आनंद भवनाची शोभा वाढवू लागली.
कसा लागला सेंगोलचा शोध?
सेंगोल शोधण्याची मोहीम 14 ऑगस्ट 1947 रोजी सुरू झाली, जेव्हा त्याबद्दल कोणतेही लिखित दस्तऐवज किंवा प्रत्यक्षदर्शी नव्हते. जुन्या संस्थानांतील तळघरे व वस्तुसंग्रहालये यांची झडती घेण्यात आली. देशातील सर्व म्युझियममध्ये त्याचा शोध घेण्यात आला, मात्र कोणताही सुगावा लागला नाही. नंतर प्रयागराज संग्रहालयाच्या एका कर्मचाऱ्याने सांगितले की मी संग्रहालयाच्या कोपऱ्यात काहीतरी पाहिले आहे. यानंतर शोधकर्त्यांनी तेथून ते बाहेर काढले. यापूर्वी, 1947 ते 1960 या काळात तमिळ वृत्तपत्रांमध्ये प्रसिद्ध झालेल्या या चिन्हाबद्दलच्या लेखांची छाननी करण्यात आली होती. परदेशी वर्तमानपत्रे शोधली. शंकराचार्यांनी 1975 मध्ये त्यांचे चरित्र लिहिले होते, त्यात त्याचा उल्लेख आढळतो. त्यानंतर ते चेन्नईच्या ज्वेलर्सपर्यंत पोहोचले, ज्यांनी ते 1947 मध्ये बनवले. विशेष म्हणजे ज्वेलर्स वयाच्या 96 व्या वर्षीही जिवंत आहेत. प्रयागराजच्या वस्तुसंग्रहालयातून आणलेले सेंगोल त्यांना दाखविण्यात आले तेव्हा या कारागिरास स्वतःच्या हातांनी बनवलेल्या या अनोख्या कलेची ओळख पटली.
मोदींनी दिले चौकशीचे आदेश
तथापि, नुकत्याच सापडलेल्या कागदपत्रांनुसार, नेहरूंच्या काळात ते 1960 मध्ये अलाहाबाद संग्रहालयात पाठवण्यात आले होते आणि त्यामुळे सेंगोलचा सर्वांनाच विसर पडला होता. संग्रहालयाच्या कुठल्यातरी कोपऱ्यात हे सेंगोल धुळीत माखले होते. संसदेची नवी इमारत उभी राहिली नसती तर कदाचित आजही हे कोणाच्या लक्षात आले नसते. जेव्हा संसदेची नवीन इमारत तयार होत होती, तेव्हाच काही तज्ज्ञांनी पंतप्रधानांना सेंगोलचा उल्लेख केला होता. यानंतर मोदींनी चौकशीचे आदेश दिले.
सेंगोल म्हणजे “नीतिपरायणता”
अशा प्रकारे 1947 च्या पवित्र प्रतीकाला एक नवीन ओळख मिळाली आहे. खराब झाल्यामुळे ते सेंगोल त्याच ज्वेलर्सला दुरुस्तीसाठी देण्यात आले. 28 मे रोजी पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांनी ते लोकसभेच्या अध्यक्षांच्या आसनावर बसवल्यावर गौरवशाली सेंगोलचे वैभव पुन्हा परतणार आहे. हा सेंगोल पाच फूट लांब असून तो चांदीचा असून त्यावर सोन्याचा मुलामा दिला आहे. नंदी शीर्षस्थानी विराजमान आहे. “सेंगोल” हा शब्द तामिळ शब्द “सेम्माई” वरून आला आहे, ज्याचा अर्थ “नीतिपरायणता” आहे.
